NAZIV LOKALITETA: KLADENČIŠTE, selo Špaj, opština Bela Palanka

RUKOVODILAC ARHEOLOŠKIH ISKOPAVANjA: Mirjana Blagojević, arheolog savetnik

OPIS RADOVA NA ARHEOLOŠKOM LOKALITETU:

Na budućoj trasi autoputa E 80, na deonici Bancarevo – Crvena Reka, na lokalitetu Kladenčište (atar sela Špaj), kod Bele Palanke, na površini od oko 1200m2 istražena je jednobrodna građevina sa apsidom na istočnoj strani i prostorijom na severnoj strani koja je imala funkciju krstionice. Dužom stranom je orijentisana pravcem istok-zapad.

Prema položaju krstionice, bazilika pripada tipu bazilika sa krstionicom inkorporiranom u objekat, neposredno vezanom uz pripratu, u severnom (ili južnom) delu priprate.

Objekat dimenzija 25 h 15 m zidan je od lokalnog kamena i opeke koji su vezani krečnim malterom, podovi su rađeni od krečnog maltera sa šljunkom i mrvljenom opekom. Zidovi su očuvani u visini od 0,40m do 0,60m, a zajedno sa očuvanom temeljnom zonom visina iznosi do 1,50m. U apsidalnom prostoru pronađeno je kameno ležište – baza za časnu trpezu. Njenim ukopavanjem probijen je stariji malterni pod i njegova substrukcija, a nakon ukopavanja postavljen je mlađi malterni pod kojim su zahvaćeni i neki delovi baze. Objekat je imao ulaze na zapadnoj i južnoj strani narteksa i na južnoj i severnoj strani broda.

Na prelazu broda u apsidu pronađeni su ostaci temelja za oltarsku pregradu koja je oivičila oltarski prostor sa južne, severne i zapadne strane. Površina je pravougaonog oblika ispred apside, uz koju se, po podužnoj osi sever-jug, uočava temeljni rov oltarske pregrade. Rov je širine oko 25 cm, očišćene dužine 4.9 m (sever-jug). Tokom čišćenja uočena su i dva manja rova, paralelna jedan sa drugim (77 cm udaljeni jedan od drugog, dužine oko 1.2 m), koja se pružaju pravcem istok-zapad. Moguće je da su to temeljni rovovi za ulaz u oltarski prostor. Na oko 50 cm od temeljnog rova uz oltarski prostor, uočena je još jedan ukop pravilnog izduženog oblika, dužine 78 cm, širine oko 25 cm, koji se takođe pruža pravcem sever-jug i seče manje rovove.

Uz južni i severni zid broda na nivou malternog poda građevine prizidani su uski zidovi građeni od kamena i zemlje koji su imali funkciju klupa. Ovi zidovi su najverovatnije prizidani u kasnijoj fazi obnove objekta (u 6 v.).

Uz spoljašnje lice južnog zida i apside konstatovane su kontrafore koje su najverovatnije imale funkciju da učvrste i podupru zidove obzirom na prirodni nagib terena.

U zapadnom delu izvan objekta pronađen je kompleks prostorija čija namena za sada nije definisana. Otkriveni su delovi zidova različitih tehnika gradnje. Način gradnje i položaj ovih zidova ukazuju na hronološki različite periode gradnje. Obzirom da su zidovi ovih građevina istraženi do granice sa putnom komunikacijom za potrebe izvođača (zapadni i severni deo lokaliteta) nije bilo moguće devastirati isti jer je zbog arheoloških iskopavanja već bio uništen put u južnom delu lokaliteta. Naime, investitor, odnosno izvođač radova na izgradnji autoputa insistirao je da se put ne uništi. Stoga na ovom delu lokaliteta nije bilo moguće istražiti površine u celosti. Kontrolnim rovom 1 koji je postavljen u delu severno od bazilike, u pravcu I-Z, potvrđeno je odsustvo arheoloških ostataka, dok je kontrolni rov 2 (pravac S-J), postavljen zapadno od bazilike uz trasirani put koji je u funkciji, potvrdio postojanje zida koji zalazi pod pomenuti put.

Zidovi crkve su bili oslikani što potvrđuju nalazi maltera sa bojenim površinama. U objektu i oko njega pronađena je velika količina stakla od prozora kao i fragmenti staklenih kandila. Sa spoljnje strane južnog zida broda crkve otkopana su tri skeleta. Pokojnici su položeni na leđa sa prekrštenim rukama na stomaku ili karlici. Orijentacija I-Z. U grobovima nije bilo priloga niti nalaza koji bi ukazali na hronološku opredeljenost sahrane.

Arhitektonski ostaci objekta ukazuju da je kvalitetno građen. Nalazi bronzanog novca ukazuju na postojanje starijeg objekta koji je verovatno podignut u drugoj polovini 4. veka, a dograđen je i obnavljan u 6. veku (vreme Cara Justinijana 527.-565.). Pored nalaza bronzanog novca unutar i izvan objekta tokom istraživanja od ostalog pokretnog arheološkog materijala pronađene su bronzane fibule, gvozdeni predmeti – nož, deo brave i jedan predmet nepoznate namene za koji se predpostavlja da može biti deo kožne torbice.

Prilikom iskopa rovova u cilju definisanja temeljne zone zidova crkve, u tamno braon, masnoj i kompaktnoj zemlji registrovani su sporadični nalazi praistorijske keramike što upućuje na zaključak da se radi o višeslojnom lokalitetu. Radi se o atipičnim fragmentima malih dimenzija, tako da se ne mogu bliže hronološki opredeliti.